• صفحه نخست
• طبقه بندی فرش

طبقه‌بندی فرش‌های ایرانی از ابعاد گوناگون

با آنکه قدمت بافته‌های داری به عصر مفرغ می‌رسد ولی به لحاظ آسیب‌پذیری پشم در اثر رطوبت، خاک و حشرات در کاوش‌های باستان‌شناسان فقط در چند مورد استثنایی مانند یخ‌های پازیریک، ماسه‌های مصر و بیابان‌های آسیای مرکزی، «فرش» کشف شده است. گزنفون تاریخ‌نویس یونانی نیز به این موضوع اشاره نموده و در کتاب خود به نام «سیرت کورش» می‌نویسد: )ایرانیان دارای فرش‌هایی هستند که زود از دست می‌رود.(

 سالنامه‌ی چینی «سویی سو» از فرش پشمی ساسانی به عنوان کالای وارداتی به چین نام می‌برد و در کتاب «اوستا» سخن از کف پوشی نرم به میان آمده است. اما در حفاری‌های «کورگان» (مقبره‌ی شاهان قوم ایرانی تبار سکایی در «پازیریک» واقع در کوهستان آلتای آسیای مرکزی) قالی، گلیم، پارچه و نمدهایی به دست آمده است.

در میان آنها یک قطعه قالی که به عنوان پوشش اسب به کار می‌رفته، نظر جهانیان را به خود جلب نموده است. این قالی به «قالی پازیریک» مشهور گردیده و قدیمی‌ترین قالی گره‌دار جهان شناخته شده است. اندازه‌ی آن ۱۸۳×۲۱۰ سانتی‌متر مربع است و در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی توسط پروفسور رودنکور باستان‌شناس روسی به دست آمد و اکنون در موزه ارمیتاژ لینگراد نگهداری می‌شود.

«مارکوپولو» در سفرنامه خود می‌گوید: «عالی‌ترین قالی‌ها دنیا در بلاد ترکمن بافته می‌شود و غازان خان نخستین پادشاه مغول برای مقبره‌ی خالد بن ولید، سردار اسلام چند قالی به دمشق فرستاد و کاخ‌های خود را در تبریز با قالی‌هایی که در فارس سفارش داده شد، تزیین نمود.

قالی را بر اساس جنس تار، پود و گره به قالی‌های پشمی، چله ابریشمی، ابریشمی و گل ابریشمی تقسیم می‌کنند. با توجه به اندازه، شکل ظاهری و روش بافت نیز قالی‌ها را می‌توان تقسیم کرد.

در دوره‌ی هخامنشیان (۵۵۹-۳۲۱ ق. م.) همزمان با کشف قالی پازیریک (واقع در دامنه‌های جنوبی جبال آلتای سیبری) در سال ۱۹۴۹م. توسط سرکی رودنکو باستان‌شناس نامدار روس، تاریخ فرش گره خورده پرزدار به ویژه، فرش ایران ورق می‌خورد.

از دوره‌ی ساسانیان (۲۲۶- ۶۵۲ م./ ۳۱ ه. ق.) نمونه‌ای از بافت فرش که تا به حال باقی مانده باشد، در دست نیست. از فرش «بهار خسرو» در زمان ساسانیان که آن را با قالی «بهارستان» یکی می‌دانند، جز اوصافی در برخی نوشته‌های قدیمی، اثری باقی نمانده است.

دوره تیموریان (۷۷۱-۹۱۱ ه ق) عصر درخشان مینیاتور ایرانی است. در مینیاتورهای آن دوره، تصویرهایی از فرش دیده می‌شود. در یکی از نسخه‌های خطی کتاب نفیس خمسه‌ی نظامی (۸۹۸-۸۱۷ ه ق) که در موزه‌ی کاخ گلستان نگهداری می‌شود، مینیاتورهایی که تصویر فرش در آنها است نیز مشاهده می‌شود.

در دوران صفویه (۹۰۷-۱۱۳۵ ه ق) اوج شکوه و اعجاب هنر قالی بافی ایران آغاز می‌شود. در این عصر، قالی بافی در شهرهای بزرگ به خصوص اصفهان و تبریز، دایر می‌گردد. اکثر قالی‌های نفیس در موزه‌های جهان که از استادی ایرانیان در نقش، رنگ و بافت نشان دارد، ثمره‌ی تلاش بافندگان و طراحان قالی ایران در این دوره است.

ایران شناس شهیر، پروفسور پوپ در کتاب نفیس خود، علاوه بر تشريح هنر این دوران و طراحان این زمان یادآور می‌شود که به دستور شاه عباس، هر کانون بافت فرش باید فرش را به شیوه‌ی خود ببافد تا ویژگی‌های اصالتی و هنری فرش حفظ شود.

به روایتی، برخی از شاهان صفوی از جمله شاه طهماسب، خودشان در کار طراح دست داشتند و قالی بافی در زمان او به بالاترین حد خود رسیده بود.

در زمان شاه اسماعیل و شاه طهماسب، تبریز بزرگترین مرکز قالی بافی ایران بود. مراکز دیگر عبارت بودند از: کاشان، همدان، شوشتر و هرات.

در دوره‌های افشاریه و زندیه، قالی بافی به سبب اقتصاد ضعیف ایران، رونقی نداشت، اولی پس از پایان جنگ‌های ایران و روس و آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، دوباره قالی بافی رونق گرفت و ترکیه بازار خوبی برای فروش قالی‌های ایران شد.

در زمان ناصرالدین شاه قاجار، تاریخ جدیدی برای قالی بافی ایران گشوده شد و تجارت فرش مهم‌ترین فعالیت بازرگانی در ایران محسوب شد. در ایران، برخی شرکت‌های چند ملیتی پدید آمدند که کارشان خرید و فروش قالی ایران بود.

این شرکت‌های چند ملیتی عبارت بودند از: شرکت انگلیسی - سوئیسی «زیگلر» که نخست در سال ۱۸۷۸م، در تبریز و سپس در اراک (سلطان آباد) تأسیس شد. از پی آن شرکت ایتالیایی - انگلیسی «برادران کاستلی» و سپس شرکت تجارت «قالی مشرق زمین» با سرمایه گذاری بین المللی، ایتالیایی، روسی و آلمانی و پس از آن، کمپانی عظیم انگلیسی - یونانی «شرکت شرق لندن» در کرمان آغاز به کار کرد.

نتیجه کار شرکت‌ها و کمپانی‌های چند ملیتی در دوران قاجار در ایران منجر به این شد که در ظاهر برای تشویق صادرات فرش و در واقع، برای فروش هر چه بیشتر و برای به دست آوردن سود بیشتر، قالی بافان را وادار و تشویق به بافت فرش‌های ارزان قیمت و مناسب تقاضای بازارهای خارج کردند. در همین زمان بود که انواع تقلب‌های رایج در بافت قالی (بی‌گره و جفتی بافی) و وفور رنگ‌های شیمیایی ارزان قیمت و فرار (رنگ‌های آنیلینی معروف به جوهری) شروع شد که بعدها صدمه این بی‌آبرویی گریبان فرش ایران را رها نکرد.

تنوع در روش تولید، اندازه، جنس، کیفیت، ظرافت، نفاست، و گوناگونی طرح، رنگ و تفاوت‌های ظاهری و ساختاری همگی باعث شده است که فرش دستباف ایران دارای فرآورده‌های خاصی شد که هر یک نام مشخصی دارد. بر این اساس در یک تقسیم‌بندی کلی به معرفی آنان می‌پردازیم.

از نظر سبک محلی

الف) فرش شهری: یعنی فرشی که در شهرها بافته می‌شود. فرش شهری بافت که به وسیله‌ی بافنده شهرنشین بافته می‌شود، ظریف است و رج شمار آن بالاست و دارای نقشه و طرح ویژه‌ای است. بافت فرش در شهرها بیشتر در زمان صفویان با دایر کردن کارگاه‌های بزرگ قالی بافی در اصفهان و تبریز گسترش یافت.

ب) فرش روستایی: فرشی است که به صورت ساده و ابتدایی در روستاها بافته می‌شود. فرش روستایی اکثرا، بدون نقشه (ذهنی باف) بافته می‌شود. قطع این فرش‌ها کوچک و به صورت ذرع و نیم، پشتی، کناره و خرک است.

ج) فرش عشایری: فرش عشایری و ایلی مثل فرش روستایی، ساده و ابتدایی است با نقوش برخاسته از محیط و زندگی ایل نشینان. فرش ایلی در اندازه‌های کوچک به صورت زمخت و درشت بافت عرضه می‌شود. کناره‌ی فرش ایلی، بافتی پیچیده دارد که اغلب در فاصله‌های معین، منگوله‌های کوتاه پشمی به آن وصل می‌کنند. از فرآورده‌های فرش عشایری: گبه، جُل، سفره، نمکدان، رختخواب‌‌پیچ و پشمی است.

از نظر شیوه بافت

در بافت فرش دستباف از نظر شیوه بافت و طرز قرار گرفتن تار و پود، از سه روش زیر استفاده می‌شود:

الف) فرش تمام لول: یعنی فرشی که قوس گره در پشت فرش، ۹۰ درجه است و شیارهای پشت فرش عمیق است. همچنین تارها با یکدیگر فاصله ندارند و بافت آن محکم است.

ب) فرش نیم لول: در این نوع فرش، قوس گره در پشت فرش، 45 درجه است.

ج- فرش لول (تخت): در این نوع فرش، تارها به اندازه‌ی یک قطر نخ با یکدیگر فاصله دارند. بافت تخت یک پوده است و به شیوه‌ی حصیری بافته می‌شود یعنی در هر رج، چله زیر و رو می‌شود و تارها، یکی در میان از پشت قالی دیده می‌شوند.

از نظر جنس فرش

الف) فرش پشمی: فرشی است که پرز (خامه) آن از پشم است.

ب) فرش تمام پشم: فرشی است که پرز و تار و پود آن از جنس پشم است.

ج) فرش چله پشم: فرشی است که فقط چله (تار) آن از نخ پشمی است.

د) فرش کرکی: فرشی است که پرز (خامه) آن از موی بز است.

ه) فرش ابریشمی: فرشی است که پرز (خامه) آن از ابریشم است.

و) فرش چله ابریشم: فرشی است که فقط چله آن از ابریشم است.

ز) فرش گل ابریشم: فرشی است که بخشی از گل‌ها و امور تزئینی فرش از ابریشم است.

ح) فرش کف ابریشم: فرشی است که کف (زمینه) آن با خامه ابریشمی بافته شده باشد.

ط) فرش تمام ابریشم: فرشی است که هم پرز و هم چله آن از ابریشم است.

ی) فرش زربفت: نوعی فرش گرانبها است که تار و پود آن از رشته‌های طلا و نقره بافته شده باشد.

ک) فرش سوف: نوعی فرش گرانبهاست با نقوش برجسته و پودهای طلا و نقره در قسمت گلیم بافت.

از نظر شکل هندسی

اسلوب فرش دستباف به شیوه پرزدار گره خورده در شکل گسترده و پهن شده (سطح)، به صورت مستطیل، مربع، دایره و بیضی؛ و در شکل کروی (حجم)، به صورت گلابدان، کوزه، گلدان، سماور، کره جهان، خانه کعبه و... بافته می‌شود.

از نظر اندازه فرش

فرش در اندازه‌های متفاوت بافته می‌شود که هر یک نام مشخصی دارد. انواع فرش دستباف از نظر اندازه (به ترتیب از کوچکترین تا بزرگترین آن) به شرح ذیل است.

لف) پادری: پا دری و درگاهی برای گستران در پای در یا درگاه اتاق است. اندازه آن بسیار کوچک و در حد درگاه اتاق است. معمولا این اندازه ۴۰×۳۰ سانتی‌متر است. کرمان و سراب از کانون‌هایی هستند که در آن، به بافت پادری و درگاهی می‌پردازند.

ب) دورنما: دورنما بزرگتر از پادری و کمتر از یک متر مربع است. این فرش با نقش‌های طبیعت و گل و گیاه است به دیوار نصب می‌شود. تبریز، کاشان و کرمان محل بافت این دورنما هستند.

ج) پشتی: روکش پشمی به صورت فرش بافته می‌شود و داخل آن، ابر یا کاه می‌ریزند. این نوع فرش در اندازه‌های ۵۰×۶۰ یا ۶۰×۸۰ یا ۶۰×۹۰ سانتی‌متر است که معمولا در ترکمن صحرا و همدان بافته می‌شود. پشتی که بافته‌ای روستایی است با رج‌شمار ۲۰ بافته می‌شود.

د) زین پوش: زین پوش یا جل فرشی است برای انداختن بر پشت اسب. جل‌های عشایر شاهسون و قشقایی شهرت دارند.

ه) خرسک: فرشی است درشت‌باف با پرز بلند و کم دوام که اندازه آن تقریبا ۷۰×۹۰ سانتی‌متر است.

و) ذرع و نیم، دو ذرعی، سجاده‌ای، قالیچه، گبه و قالی از دیگر اندازه‌های فرش می‌باشند.

اندازه‌های قالی: معروف‌ترین و مشهورترین دستباف ایران قالی است. اندازه‌های قالی متفاوت است. قطع این دست‌بافته در اندازه‌های ۲×۳، ۳×۴، ۴×۶، ۴×۷، ۸/۴×۲۰/۷ متر مربع و یا بیشتر متغیر است.

فرش درشت بافت، فرشی است که رج‌شمار آن بین ۱۵ تا ۳۰ رج است و از ۳۰ تا ۴۵ رج، فرش نیم‌ریز و از 45 تا 60 رج به بالا، ریز بافت به شمار می‌رود. فرش ممتاز از ۹۰ رج به بالاست.

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”